بررسي آثار تمدن ايراني - شيعي در منطقه ي ارمنستان(3)

اعتقادات و مذهب مردم ارمنستان
 

با ظهور مسيحيت، ارامنه دينِ پرستشِ خدايانِ طبيعت و الهه ها را کنار گذاشته، به مسيحيت گرويدند. مسيحيت در ارمنستان به زمان حواريون مربوط مي شود و کليساي ارمني، رسالت خود را از دو حواري به نام هاي «تادئوس» و «بارتوقميوس» که در آنجا به بشارت دادن پرداخته بودند و سپس اوليا و بانيان کليساي ارمني گشتند، دريافت داشته است (لازاريان، همان، ص40).
مليت و مذهب ارامنه چنان به هم آميخته است که تا کنون از هم جدانشدني باقي مانده است و علي رغم فراز و نشيب هاي تاريخي، همچنان لفظ ارمني بدون در نظر گرفتن مذهب آنها بي معني جلوه مي کند. ارامنه بيش از آنکه يک قوم باشند، يک دين و مذهب هستند که همچنان به آيين خويش پيوسته وفادارند (ملک محمدي، 1388، ص84).
در سال 301 ميلادي، تيرداد سوم (Tirdat) به وسيله ي «گريگورلوساوريچ» مقدس به مسيحيت گرويد و مسيحيت را دين رسمي سرزمين خود اعلام کرد؛ بدين ترتيب ارمنستان نخستين کشور مسيحي شد. گرايش به مسيحيت در تاريخ اين کشور نقطه ي عطفي بود که هم در سياست داخلي و هم در امور خارجي کشور، تأثير بسزايي داشت. دوازده سال پس از ارمنستان، امپراتوري روم، مسيحيت را رسماً پذيرفت (سليمان زاده نجفي، 1388، ص40).
رهبران ارمني براي حفظ خودمختاري کليساي خود و حفظ هويت ملي، به کمک روحاني اي موسوم به «مسروپ ماشتوتس» (ST. Mesrop mashtots) که کليساي ارامنه وي را جزء قديسين مي شمارد، الفباي ارمني را در سال 405ميلادي ابداع کرد. مسروپ با همکاري تني چند از استادان، انجيل را براي اولين بار به زبان ارمني ترجمه کرد. ارامنه که سال هاي متمادي از خط ساير ملل استفاده مي کردند، اکنون نوعي استقلال معنوي پيدا کرده بودند. آنچه مسروپ مقدس انجام داد، علاوه بر اهميت ادبي، داراي اهميت سياسي و معنوي نيز بود؛ زيرا پيدايش خط اختصاصي، موجب همبستگي ملي و وحدت مردم شد. تا به امروز نيز الفباي ارمني مقدس شمرده مي شود؛ زيرا به کمک همين زبان نوشتاري، کليساي ارمني مي تواند وحدت و يکپارچگي ملي را حفظ کند (نوري زاده، همان، ص458).
اصول اعتقادي کليساي ارمني مبتني بر کتاب مقدس، تصميمات سه شوراي جهاني (نيقيه 32م، قسطنطنيه 38م، و افسوس 431م) و قواعد موضوعه ي رهبران کليساست.
بر اساس اصول اعتقادي کليساي ارمني، رهبري کليسا با عيسي مسيح است و به هيچ انسان تعلق ندارد. انسان موجودي است نيمه مادي و نيمه الهي که از جسم و روح تشکيل شده است و به هر دو جهان تعلق دارد. وي پس از مرگ، روحش به جهان غيب مي رود و در انتظار رستاخيز و محاکمه ي نهايي مي ماند. جسمش نيز بازسازي شده، به روحش مي پيوندد. پس از محاکمه، نجات يافتگان به زندگي جاوداني نايل مي گردند و به بهشت مي روند و نفرين شدگان به دوزخ و فنا محکوم مي گردند (ملک محمدي، همان، ص85).
مسيحيت به سه شاخه ي عمده ي کاتوليک، ارتدکس و پروتستان تقسيم شده است. مسيحيان ارمني از نظر عقيدتي، ارتدکس به شمار مي روند؛ البته کليساي ارمني با کليساي کاتوليک و ارتدکس متحد نيست، ولي به هر حال خود را از ارتدکس مي خواند (همان، ص70). رئيس روحاني فرقه ي ارتدکس را «خليفه»، ولي رئيس فرقه ي کاتوليک را «پاپ» مي خوانند. در کليساهاي ارتدکس و کليساهاي ارامنه، تصاوير عيسي، مريم و قديسان نقش بسته است و اين افراد نزد فرقه مقدس اند، اما در کليساهاي کاتوليک از اين افراد خبر نيست و مقدس محسوب نمي شود (بي ناس، [بي تا]، ج4، ص646).
از نظر ارتدکس ها روح القدس ناشي از پدر است؛ اما کاتوليک ها مي گويند ناشي از پسر است (مبلغي آباداني، 1373، ج2، ص784).
کاتوليک ها، برزخ، برائت از گمراهي و عدم امکان اشتباه پاپ را قبول دارند، ولي ارتدکس ها قبول ندارند؛ همچنين شکل کليساهاي ارامنه چهارگوش است و در دو سطح قرار دارد: قسمت مرتفع آن محل اولياي دين و به منزله ي آسمان و قسمت پايين، محل اجتماع پيروان و به منزله ي زمين است؛ ولي در کليساي کاتوليک، اين ويژگي وجود ندارد(همان. ص790).
در عين تفاوت هايي که ذکر شد، عقيده به تثليث و الوهيت حضرت عيسي (ع) از موضوعاتي است که تمام مذاهب مسيحيت، از جمله ارامنه به آن اعتقاد دارند.

رد پاي فرهنگ و تمدن ايراني - شيعي در ارمنستان
 

در دوران تسلط صفويه و قاجاريه، کاخ ها و باغ هاي زيبايي توسط سرداران ساخته مي شد. اين باغ ها با گل هاي بسياري زيبايي تزئين مي شدند که به شهر، طراوت و زيبايي مي بخشيدند.
بر اساس مدارک موجود در موزه ها و اسناد ملي ارمنستان، در شهر ايروان حدود 7-8 مسجد و تعدادي بناي اسلامي و مذهبي توسط مسلمانان عمدتاً شيعي مذهب احداث شده است که اکثر آنها به دليل شرايط ناشي از تغيير و تحولات سياسي و نظام هاي دولتي، بعد از الحاق ارمنستان به روسيه، مورد بي توجهي و يا تخريب کامل قرار گرفته، از بين رفته اند (رايزني فرهنگي سفارت جمهوري اسلامي ايران، 2008، ص4).
در سفرنامه ي مادام دلانوا، تصويري از يک مسجد در شهر ايروان ديده مي شود که مسجد جامع نبوده و خود دليل روشني است بر وجود مساجد ديگر در اين شهر (همان، ص4). در بين اين مساجد و بناها، فقط يک مسجد به نام «مسجد جامع ايروان» و يا «مسجد کبود» که بعضاً به مسجد خاني نيز مشهور است، باقي مانده است؛ اما مساجد ديگري همچون مسجد تپه باش (تأسيس 1678ميلادي) مسجد جعفر (تأسيس 1898ميلادي) و مسجد سرتپه متعلق به قرن هجدهم ميلادي و ديگر بناهاي اسلامي به کلي ويران شدند و متأسفانه از جزئيات آنها اطلاعاتي در دست نيست.
مساجد ساخته شده توسط ايرانيان، يادآور تاريخ طولاني همزيستي مسالمت آميز مسلمانان و ارامنه و تلاش ايرانيان در توسعه ي فرهنگ و تمدن در آن خطه بوده است. مساجد ساخته شده از اماکن تاريخي اين شهر محسوب مي شوند. با شکوه ترين آنها، مسجد حسين علي خان است. اين مسجد نه تنها ميعادگاه عبادت مسلمانان ساکن در ارمنستان، بلکه به جاذبه اي کم نظير از نظر توريستي تبديل گشته، همواره مورد توجه جهانگردان علاقه مند به معماري ايراني اسلامي است. اين مسجد به مسجد جامع ايروان معروف است و از بزرگ ترين مساجد منطقه ي قفقاز مي باشد. از ميان دو مسجدي که باقي مانده و شش مسجدي که ويران شده است، اين مسجد زيباترين آنهاست و مخصوص شيعيان است و به سبک و معماري مخصوص شيعيان نيز ساخته شده است. اين مسجد در دوران کمونيستي به دست فراموشي سپرده شده، نزديک به هفتاد سال در شهر ايروان همچون نگيني در زير انبوه غبارها مدفون شده بود.
از اين مسجد در دوران کمونيستي، براي مدتي به عنوان موزه تاريخ طبيعي ارمنستان و موزه ي تاريخ ايروان استفاده شد. هر چند در طول بهره برداري به عنوان موزه، کمترين اقدامي در خصوص بازسازي آن صورت نگرفت، در عين حال، باعث شد اين مسجد از خطر نابودي کامل در امان بماند؛ لذا چارچوب و کالبد اصلي آن سالم ماند.
بر اساس شواهد موجود، به ويژه مطالب حک شده در کتيبه هاي مسجد، اين مکان توسط حسين علي خان، والي شهر ايروان در سال 1179 هجري قمري برابر 1765 ميلادي، مصادف با اواخر سلسله ي زنديه تأسيس شد. اين شخص در نيمه ي دوم قرن دوازدهم، بيگلربيگي يا امير اميران شهر ايروان بوده است (همان، ص5).
در کتاب گلشن مراد تأليف ابوالحسن غفاري کاشاني که به نوعي به اوضاع و احوال روزگار کريم خان زند پرداخته است، به نسبت قاجاريه اشاراتي داشته و عنوان مي دارد: اين طايفه در اوايل دولت صفويه در گنجه و ايروان مي زيسته اند. در همين کتاب در بيان وقايع سال 1175 هجري قمري از حسين علي خان به عنوان بيگلربيگي شهر ايروان نام برده است که همان باني مسجد جامعه مي باشد (همان). عکس ها و تصاوير گردآوري شده از موزه ي تاريخ شهر ايروان و اداره ي آرشيو ارمنستان نشان مي دهد: مسجد جامع ايروان تا سال 1330هجري قمري همچنان فعال بوده و در آن طلاب به فراگيري علوم ديني و مسلمانان به انجام امور مذهبي مشغول بوده اند.
اين مسجد در فاصله ي سال هاي 1907-1910 ميلادي برابر با 1325-1328 هجري قمري يک بار مورد بازسازي قرار گرفت که همزمان با آغاز جنگ جهاني اول بود و متعاقب آن، با روي کار آمدن نظام کمونيستي در روسيه و سياست دين ستيزي اين نظام، بر اثر بي توجهي و خسارات وارده؛ زمينه ي متروک و مخروبه گشتن آن فراهم آمد؛ افزون به آن سياست هاي دولت در خصوص طرح هاي شهري و احداث خيابان هاي جديد، مخصوصاً در کنار ضلع شمال غرب مسجد که در حال حاضر ورودي اصلي آن است، موجب تخريب و از دست رفتن کامل قسمتي از مسجد شد. بر اثر اجراي طرح جامع شهر ايروان، کف گذرها و کوچه هاي اطراف نيز بيش از دو متر بالا آمد و به اين ترتيب مسجد در گودي قرار گرفت و رطوبت خاک هاي اطراف ديوارهاي مسجد، موجب فرسايش شديد قسمت هاي داخلي عمارت، طاق ها و حجره هاي واقع در شرق و غرب آن شد. شدت رطوبت و بارندگي زياد به حدي بود که تمامي کارشناسان بر اين عقيده بودند که با وجود چنين رطوبت و ويراني، بايستي ساختمان کاملاً تخريب مي شد؛ اما با لطف خداوند، عمارت پابرجا باقي ماند و بازسازي شد.
گنبد مسجد، رنگي کبود داشته که احتمالاً علت نام گذاري اين مکان مقدس نيز از همين روست، مسجد جامع ايروان در مساحتي برابر با 7000 مترمربع داراي 28 حجره مي باشد که تعداد آنها در هر طرف حياط مسجد چهارده حجره است. اين مسجد داراي يک گنبد بسيار بزرگ و زيبا و يک مناره به ارتفاع 24 متر در ضلع جنوب شرقي است. مسجد با حياط خود مربع شکل است. از ميان حجره هاي اطراف يکي از حجره ها از بقيه روشن تر بوده، به صورت زيبايي نوراني شده است. درهاي بزرگ آن با سليقه ي ايراني ساخته شده اند. در ورودي با زيبايي خاصي تزئين شده است. در داخل مسجد سه شبستان وجود دارد. بر روي بزرگ ترين آن که در وسط قرار دارد، گنبد ساخته شده است (شاه عزيز، همان، ص200).
حسين علي خان يکي از چهار خاني بود که با ساختن اين مسجد زيبا، خواست يادگار بزرگي از خود در اين خطه باقي بگذارد. گفته مي شود سبک معماري آن، شبيه مسجدي است که شاه عباس در گنجه ساخته بوده است. سبک معماري ايراني، سليقه ي بسيار زيبا و درخشان معماران و هنر و عشق ايشان، در هر گوشه اي از اين بنا نمايان است (شاه عزيز، همان، 189). قسمت هاي متعددي از اين مسجد با نام حضرت علي (ع) مزين شده است که به مذهب باني آن اشاره دارد.
پس از فروپاشي اتحاد جماهير شوروي و اعلام استقلال اين کشور در سال 1991 و با آغاز ارتباطات سياسي و فرهنگي ميان ايران و ارمنستان، طبق قراردادي در سال 1995 مرمت و بازسازي اين بنا به ايران واگذار شد و متعاقباً براي بهره برداري فرهنگي، به ايران واگذار گشت. اين مسجد به واقع يادآور عزت و تمدن ايراني - شيعي است که قلب هر ايراني را به تپش وا مي دارد.
از مساجد بزرگ ديگري که در اين شهر ساخته شدند «مسجد حاجي نوروز» و «علي بيگي» را مي توان نام برد؛ همچنين مسجد «زال خان» نيز قابل اشاره است. گرچه اين مسجد کوچک تر از مسجد جامع بوده است، ولي طرز تزئينات و سبک ساخت آن شباهت بسياري به مسجد جامع شهر داشته است که آن را «مسجد شهري» هم مي ناميدند؛ زيرا در منطقه ي مرکز شهر قرار داشته است. بر سردر ورودي آن، سال ساخت آن، يعني سال 1098 هجري قمري مطابق با 1687 ميلادي نوشته شده بود که توسط لينچ (Linch) خوانده شده است (شاه عزيز، همان، ص201). مسجدي نيز توسط عثماني ها توسط رجب پاشا در سال 1827 ميلادي ساخته شد که بعد از تسلط روس ها بر اين منطقه، آن را به کليساي روسي تبديل کردند و تا به امروز به همين صورت باقي است. در قسمت شرقي اين مسجد، مسجد عباس ميرزا جامي قرار داشته است که داخل آن در زير گنبد، با آجرهاي درخشان بر اساس سبک معماري و سليقه ي ايراني، تزئين شده بود.
غير از آنچه ذکر شد، مسجد «حاجي امام وردي» و «حاجي جعفر بيگي» دو مسجد کوچک بودند که در منطقه ي «دمير بولاق» قرار داشتند.
بر اساس نوشته هاي باقيمانده از شاردن(1) در سال 1673 و جملي (gemli) ايتاليايي که در سال 1694 از اين منطقه ديدن کرده است، غير از مساجدي که ايرانيان بنا کرده بودند، حمام بسيار زيبايي ساخته شده بود که ساکنان ايروان مي توانستند در روزهاي گرم تابستان از آن و حوضچه هايش استفاده کنند. متأسفانه اين حمام در سال 1830 ميلادي ويران شد و اکنون تنها نامي از آن در کتاب ها باقي مانده است (همان، ص188). بيش از اين، اطلاعاتي از کاخ ها، باغ ها و استراحتگاه هايي که توسط ايرانيان در منطقه احداث شده بوده است، آن هم در حد اشاراتي مبهم و گذرا يا اطلاعات افواهي، چيز ديگري در دست نيست.

پي نوشت ها :
 

1. شاردن (Sharden) (1643-1716) دو سفر به سوي آسيا داشته است. اين دو سفر طي سال هاي 1665-1770 و 1671-1677 بوده است. در ميانه ي سال هاي 1683-1711 وي سفير کبير انگلستان در هند بود و در سال 1673 سفري به ايروان کرده، مشاهدات خود را در طول توقف چند روزه ي خود، يادداشت نموده است.
 

منبع :فصلنامه علمي-پژوهشي شيعه شناسي شماره 31